Rehabilitacja chorych z afazją może być prowadzona według różnych podejść, co zależy od etapu zdrowienia, głębokości afazji, teoretycznych przesłanek przyjmowanych przez terapeutę i wyznaczających jego działania interwencyjne, akceptacji formy terapii przez chorego, itp. Podstawowym rozróżnieniem w rehabilitacji osób dorosłych z ogniskowym, nie postępującym uszkodzeniem mózgu, jest rehabilitacja odbudowująca oraz kompensacyjna. Podział ten wynika z przyjęcia założenia, że działania rehabilitacyjne we względnie wczesnym okresie po uszkodzeniu mózgu (czyli w pierwszym półroczu, a nawet do roku) mają na celu - o ile to możliwe - przywracanie utraconych funkcji według wzorca przedchorobowego (przy wszelkich formach wsparcia emocjonalnego i działań ułatwiających choremu funkcjonowanie w tym najtrudniejszym czasie). Rehabilitacja, na początkowym etapie zdrowienia, wspomaga spontaniczne procesy neuroplastyczności mózgu, ukierunkowuje je lub ogniskuje tam, gdzie prawdopodobnie nie wystąpiłyby bez wspomagania ("połączenia neuronalne są wzmacniane i remodelowane w wyniku tego, czego doświadczamy" - prawo Hebba z 1949 roku - podstawowa zasada w neurorehabilitacji). Zrozumienie neuronalnego podłoża zmian we wzorcach aktywności funkcjonalnej mózgu we wczesnym okresie po zachorowaniu, jest ważne dla terapeuty afazji, prowadzącego odbudowującą terapię, która polega przede wszystkim na intensywnych, specyficznych ćwiczeniach językowych, dopasowanych do obrazu klinicznego afazji i współwystępujących innych dysfunkcji oraz z uwzględnieniem indywidualnych cech psychologicznych i zdrowotnych chorego.

Podstawowe przesłanki wczesnej rehabilitacji opierają się na dwóch zasadniczych tezach, o względnie pewnym potwierdzeniu naukowym (choć badań eksperymentalnych o wysokim stopniu wiarygodności ciągle jest zbyt mało):

• zaburzona wskutek uszkodzenia mózgu funkcja językowa może być usprawniana przez ćwiczenie;
• wyuczona w warunkach treningu zdolność może przenosić się na funkcjonowanie chorego w życiu codziennym.

Program rehabilitacji, aby był skuteczny, powinien być tworzony przez terapeutę, który rozumie naturę zaburzeń językowych i behawioralnych konsekwencji uszkodzenia mózgu i potrafi - nie tylko intuicyjnie - zaprojektować i zrealizować proces terapii. Jak już zaznaczono, w pierwszym okresie po zachorowaniu terapia powinna być nastawiona przede wszystkim na odbudowę utraconych zdolności, w dalszych etapach - jeśli restytucja okaże się niemożliwa, albo jest zbyt mało funkcjonalna - celem rehabilitacji powinno być nauczenie chorego zachowań kompensacyjnych, ułatwiających funkcjonowanie w naturalnych sytuacjach życiowych, mimo istniejących dysfunkcji. Przykładem technik kompensacyjnych jest uczenie chorego z globalną afazją posługiwania się alternatywnym, obrazkowym systemem komunikacyjnym.

Rehabilitacja chorego z afazją z założenia powinna obejmować wszystkie jego zaburzone sfery funkcjonowania, z uwzględnieniem zdolności zachowanych. Techniki bezpośrednio ćwiczące poszczególne zdolności językowe należy zawsze uzupełniać ćwiczeniami modelującymi naturalne zachowania, w sytuacjach codziennego życia. Jest to niezwykle istotne, jeśli założyć, że terapia jest dopiero wówczas sukcesem, jeśli nastąpi przeniesienie umiejętności ćwiczonych w warunkach sztucznych na naturalne warunki życiowe. Takie idealne potwierdzenie skuteczności rehabilitacji, czyli udokumentowanie przeniesienia zdobytych umiejętności na codzienne funkcjonowanie, wiąże się jednak z pewnymi trudnościami metodologicznymi, stąd jest dość zaniedbywane zarówno w badaniach teoretycznych, jak i w praktyce klinicznej.

Rehabilitacja jest procesem czasochłonnym, bowiem musi być intensywnie prowadzona, aby była skuteczna. Niestety to rodzi szereg problemów organizacyjnych i ekonomicznych. Między innymi z tego względu warto zachęcać bliskich chorego, aby włączyli się w proces terapii i stali się domowymi pomocnikami profesjonalisty, kierującego procesem usprawniania.

Skuteczność rehabilitacji nie jest w sposób sztywny ograniczona czasem, który minął od uszkodzenia mózgu. Funkcjonalna plastyczność mózgu to cecha zindywidualizowana, poza tym nauka zachowań kompensacyjnych i adaptacyjnych może być prowadzona również na późniejszych etapach zdrowienia, kiedy pewien deficyt chorobowy jest już względnie ustabilizowany. Niewątpliwie, w pierwszych miesiącach (3 - 6) od zachorowania, kiedy efekty terapii łączą się ze spontanicznym zdrowieniem, obserwujemy największe pozytywne zmiany w funkcjonowaniu pacjenta.

Tempo i ostateczny sukces w odbudowie funkcji językowych są zdeterminowane wieloczynnikowo; czynniki "organiczne" (lokalizacja, wielkość, etiologia uszkodzenia mózgowego, stan somatyczny, itd.) są bardzo istotne, ale nie można pominąć przedchorobowych cech psychologicznych chorego (poziom sprawności poznawczej, sposoby reagowania na sytuacje trudne i inne cechy osobowości) oraz aktualnego stanu emocjonalnego, wynikającego z faktu choroby i psychicznych reakcji adaptacyjnych (depresja, zobojętnienie, negatywizm). Ważne są też czynniki społeczne, takie jak międzyludzkie systemy wsparcia, akceptacja, podtrzymywanie chorego w rolach rodzinnych (np. małżeńskiej czy rodzicielskiej), zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego.

Źródło: Joanna Seniów, "Afazja - krótka charakterystyka objawów i terapii"